समास

Ø समास प्रकरण

·         अव्ययीभाव समास                               तत्पुरुष समास

समस्तपद     विग्रह् पद                     समस्तपद         विग्रह् पद

1.   प्रत्येकम्   =  एकं  एकं  प्रति                1. राजपुरुषः      =  राज्ञ: पुरुषः

2.   उपकृष्णम्  =  कृष्णस्य  समीपम्              2. राजकन्या      =  राज्ञ: कन्या

3.   प्रतिवर्षम्   =  वर्ष वर्ष प्रति                   3. रमेशः         =  रमायाः ईशः

·         कर्मधारय समास

जब तत्पुरुष के दोनों पदों में एक विभक्ति होती है उसे समानाधिकरण तत्पुरुष (कर्मधारय) समास कहते है।

समस्तपद            विग्रह् पद                 समस्तपद      विग्रह् पद

·         नीलकमलम्  -  नीलं कमलम्              उन्नतवृक्ष   -  उन्नत: वृक्ष: इति

·         महापुरुषः  - महान् पुरुषः इति              सप्तदिनम्  -  सप्तानां दिनानां समाहारः

·         महादेवः  - महान् देवः इति                नवरात्रम् – नवानां रात्रिणां समाहारः 

·         महावीरः – महान् वीरःइति                 त्रिलोकी – त्रयाणां लोकानां समाहारः

·         घनश्याम् – घनः इव श्यामः इति           सप्तर्षि  - सप्तानां ऋषीणां समाहार

·         सुन्दरभवनम् – सुन्दरम् भवनम्            विशालभवनम् – विशालं भवनम् इति

Ø  बहुव्रीहीसमास

Ø  अन्यपद प्रधान बहुव्रीहीसमास कहलाता है

समस्तपद            विग्रह् पद

दशाननः      -          दश आननानि यस्य सः

चतुराननः     -          चतुरः आननानि यस्य सः

पीताम्बरः     -          पितः अम्बरः यस्य सः

चन्द्रशेखर:     -         चन्द्र: शेखर यस्य सः 

सपुत्रः        -          पुत्रेण सहित

Ø  द्वद्व समास

Ø  दोनों पद प्रधान द्वद्व समास कहलाता है।

समस्तपद                      विग्रह् पद

Ø  रामलक्ष्मणौ    –             रामश्च लक्ष्मणश्च

Ø  पाणीपादम्     -             पाणी च पादौ च एषां समाहारः

Ø  भीमार्जुनौ      –             भीमश्च अर्जुनश्च

Ø  छात्रोपाहनम्    -             छत्रं च उपानत् च अनयो: समाहारः

Ø  पितरौ         -             माता च पिता च

Ø  वाक्त्वचम्     -              वाक् च त्व च अनयोः समाहारः

Ø  शिवकेशवौ     -              शिवश्च  केशवश्च